اخلاق و معنويات در فضاي مجازي

گسترش فضاهاي مجازي و گسترش كاربران و مخاطبان، ضرورت تدوين اصول و چارچوبهاي ويژه را براي در امان ماندن اين فضا از بي اخلاقي هاي رسانه اي اجتناب ناپذير ساخته است. در گفتگو با حجة الاسلام محمد مهدي نمازي از فعالان حوزه رسانه و سردبير فصلنامه ره آورد نور - مركز تحقيقات كامپيوتري علوم اسلامي قم - كوشيده ايم ضرورتهاي لازم در اين حوزه را بررسي كنيم: 

 بي اخلاقي در فضاي مجازي معمولا از سوي چه كساني انجام مي شود؟ 

اينكه تصور كنيم عدم رعايت اخلاق در فضاي مجازي تنها از سوي افراد سودجو و غير اخلاقي صورت مي پذيرد شايد چندان صحيح نباشد، زيرا چنانچه گذشت، مفاهيم اخلاق در فضاي سايبر كمي غريب و در ديدگاههاي مختلف نيازمند تعاريف واحد و روشني است. مثلاً بحث كپي رايت و رعايت حقوق پديد آورندگان در فضاي سايبر از مباحث مناقشه برانگيزي است كه از ديدگاه برخي رعايت نكردن آن خلاف اخلاق تلقي مي شود و نوعي جرم و تضييع حق ديگران محسوب مي شود و از نگاه اسلام موجب ضمان مي گردد و از نگاه برخي حق التاليف در فضاي سايبر و حتي در حوزه نرم افزارهاي آفلاين مالكيت محسوب نشده و استنساخ و كپي برداري جايز شمرده شده است. 
همچنين هك كردن و نفوذ در سايتهاي ديگران ممكن است براي برخي كه حتي متخلق به اخلاق باشند، در حد يك تفنن و سرگرمي و يك شيطنت مباح قابل توجيه باشد. انتشار مطالب بيهوده و هرزنامه ها و دستكاري اطلاعات ديگران، سركشي به رايانه هاي اشخاص و سازمانها و حتي پراكنده كردن ويروسهاي غير مخرب ممكن است براي برخي در فضاي مجازي خلاف اخلاق تلقي نشود. در حالي كه از نظر اخلاق فناوري همه اين موارد مي تواند به خسارتهاي جبران ناپذيري ختم شود و موجب گرفتاريهاي بسياري براي افراد و سازمانها شود. سرعت انتشار و تكثير اخبار و اطلاعات و دسترسي جهاني به مطالب منتشر شده در فضاي مجازي و حجم بسيار تخريب داده ها و اطلاعات در جامعه مجازي در صورت انتشار ويروسها، دستكاري اطلاعات و كپي برداري از آثار گاهي قابل اندازه گيري و محاسبه نيست. اما انجام بي اخلاقي توسط افراد بي اخلاق در فضاي مجازي واضح است كه همان آسيبهاي جامعه واقعي را در پي خواهد داشت كه قرآن كريم مي فرمايد: به سبب آنچه دستهاي مردم فراهم آورده، فساد در خشكي و دريا نمودار شده است، تا ] سزاي [ ِ بعضي از آنچه را كه كرده اند به آنان بچشاند، باشد كه بازگردند. (41 الروم)انتشار تصاوير و مطالب خلاف اخلاق و مستهجن، نشر اكاذيب و مطالب خلاف واقع به قصد تشويش اذهان، آموزش تخريب، آدم كشي و خيانت، انتشار ويروسهاي مخرب، نفوذ در حسابهاي مالي ديگران و دزدي اموال و غارت بانكها و غيره همه و همه مواردي است كه قطعاً نمي تواند از يك انسان با اخلاق سرزند. 

 آيا مي توان ادعا كرد هويت مجازي در فضاي سايبر عامل گسترش بي اخلاقي است ؟ 

البته در نگاه اسلامي كه اخلاق در سه ضلع انسان، خدا و جامعه تعريف مي شود و فرد با اخلاق در هر حال خدا را ناظر و حاضر بر اعمال و رفتار خود مي بيند؛ به اين دليل است كه تقوا و پرهيزكاري در اسلام مايه قبولي اعمال انسان است و قرآن كريم مي فرمايد «خدا فقط از تقواپيشگان مي پذيرد. » (27 المائده)در اين صورت اين ادعا كه ناشناس بودن مي تواند فرد را در فضاي مجازي از قيد و بند اخلاق رها ساخته و دست به هر كاري بزند، حداقل در مورد مسلمان واقعي منتفي است، اما كساني كه ايمان ضعيفي دارند و رفتارشان در خلوت و جلوت متفاوت است، ممكن است در اين محيط از قابهاي اخلاق خارج شده و دست كم دست به تجربياتي بزنند. به هر حال رعايت اخلاق فناوري در چارچوبي ارزش محسوب مي شود كه مصاديق و موارد آن براي شخص با اخلاق كاملاً تبيين شده و از نظر وي آن عملكرد داراي بار ضد ارزشي بوده و ارتكاب به آن معصيت و باعث تاريك شدن روح و ضمير آدمي شود. اما اگر اخلاق تنها التزام به هنجارهاي يك جامعه است و تنها با رويكرد اجتماعي به آن نگاه كنيم و آن را فرآيندي اجتماعي و غيرنفساني بدانيم، در اين صورت ممكن است وقتي ناشناس باشيم و با هويتي غير واقعي در جامعه مجازي ظاهر شده باشيم و يا در اجتماعي مجازي وارد شده باشيم كه رعايت هنجارهاي آن براي ما چندان مهم نباشد، در اين صورت دست به اعمال و رفتارهايي بزنيم كه كاملاً با شخصيت شناخته شده ما متفاوت باشد در اين حال ما يك انسان ديگري خواهيم بود كه رفتارش كاملاً شبيه يك جاني، متقلب و دزد است. 

 آيا اخلاق را مي توان در فضاي سايبر شبيه سازي كرد ؟ 

در ابتدا آنچه به نظر مي رسد اينكه اخلاق از جمله ملكات و صفات نفساني است كه ظهور و بروز آن در عملكرد و افعال بيروني آدم قابل درك و بر محيط تأثير گذار است، از اين رو تصور شبيه سازي اخلاق در فضاي مجازي مانند تصور شبيه سازي حسادت و خشم يا شوق و شعف است كه تا نمود و عينيتي نداشته باشد، نمي توان آن را نشان داد يا به ديگران منتقل كرد، اما اگر گفته شود توصيه به رعايت اخلاق و توجه به آموزه هاي اخلاقي را در فضاي سايبر شبيه سازي كنيم، شايد بتوان ايده هايي مطرح نمود مثل آنچه اكنون در قالب تعهد نامه براي ورود به برخي از سايتها مشاهده مي كنيم ويا تذكراتي كه براي برداشت برخي اطلاعات به كاربران داده مي شود، اما با كمي تامل با توجه به انعطاف در فضاي مجازي به نظر مي رسد هر كاري امكان پذير باشد، همچنان كه پيوسته انسان براي نشان دادن معقول به محسوس متوسل مي شده است، امروزه نيز امكان شبيه سازي سجاياي اخلاقي كه كاربر به اختيار خود آن را برگزيند و بر اساس تعهد اجتماعي و اعتقادات شخصي خود با امضاي پروتكلي اخلاقي در جامعه مجازي افسانه وار روئين تن شده و مصون از آلوده شدن و آلوده كردن در دنياي مجازي وارد شود و سيستم به مدد فناوري بر رفتار وي نظارت كند، دور از انتظار نيست. 

 چرا با وجود دسترسي به فناوري فضاي مجازي هنوز نتوانسته ايم امنيت را در اين فضا تامين كنيم ؟ 

همچنان كه فضاي مجازي در تركيبي پيچيده از فناوري در حوزه سخت افزار و نرم افزار خلق شده و ميليونها انسان عمدتا نخبه و از اقشار تحصيل كرده و فرهيخته و از فرهنگها و ملتهاي متفاوت در تشكيل چنين فضايي در طي بيش از دو دهه دست به دست هم داده اند و چنين فرايند پيچيده اي را به وجود آورده اند و پيوسته اين جامعه افسانه و رؤيايي روزآمد شده و حلقه هاي جديدي از روابط اجتماعي را ايجاد كرده و مي كند كه تا روز قبل از آن براي انسان تخيلي بيش نبود، طبيعي است كه برقراري امنيت و ايجاد قوانين و مقررات براي رعايت موازين اخلاقي و انساني در آن به سادگي و تنها به مدد فناوري ممكن نخواهد بود. 
بلكه تأمين امنيت چنين فضايي نيازمند آگاهي هاي كاربران و احساس نياز شهروندان جوامع مجازي به امنيت و آسايش و رويكردي اخلاق مدارانه به ارتباطات در جامعه مجازي است كه تا بشر امروز به اين مرحله از بلوغ فكري و نياز روحي و فطري دست پيدا نكند، تصور امنيتي همه جانبه در اين فضا تخيل نوعي مدينه فاضله و نگاهي آرمانگرايانه است. 

 اگر دولتها بخواهند تكليف خود را با اين فضا مشخص كنند راه آن چيست ؟

 
دولتها در زمينه هاي متعدد با فضاي مجازي در ارتباط و مواجهه قرار مي گيرند، از جمله آزادي هاي مدني و اجتماعي، عمليات اداري و خدماتي، بانكداري و تجارت، آموزش و پرورش، بهداشت و خدمات درماني و امنيت و پيشگيري و پيگيري جرائم و غيره كه راه تعامل با اين محيط تنها با حضور، نظارت و كنترل اين فضا به صورتي هدفمند و ارتقابخش ممكن به نظر مي رسد. امروزه دولتهاي استقلال طلب در چنين فضايي با جنگ نرم و تهاجمات مجازي روبه رو هستند كه حضور نداشتن به موقع، سريع و حساب شده ضربه هاي جبران ناپذيري را متحمل مي شوند. مسلما بي توجهي يا كم توجهي به جامعه مجازي از سوي دولتها مي تواند مسير اراده ملتي را عوض كرده و در تعارضات فرهنگي و تقابلات عقيدتي با صدمات جدي روبه رو شوند.