اخلاق و معنويات در فضاي مجازي

حضرت آيت‌الله العظمي خامنه‌اي در جلسه درس خارج فقه خود كه درتاريخ 7دي‌ماه سال 89 در ذيل بحثِ موارد استثناء از حكم حرمت غيبت بود، در پاسخ به سؤالي پيرامون صدق غيبت در مواردي چون ذكر در نوشته، وبلاگ يا ضبط صوت و تصوير و انتقال آن، به نكات مهمي در تبيين احكام آن اشاره فرمودند، كه نظر به اهميت بحث، اين بخش از بيانات معظم‌له را در اختيار علاقه‌مندان و فعالان فضاي مجازي قرار مي‌دهيم.

 ايشان بيان كردند: اينى كه اصلاً اين كار [غيبت] جايز است يا جايز نيست ولو به قصد اصلاح باشد، اين را نمي‌شود به طور مطلق يك چنين چيزى را پابند شد، كه ما بگوئيم ما چون مي‌خواهيم در امر جامعه اصلاح كنيم، پس زيدى را، عمروى را يا يك جريانى را به طور مطلق مورد تهاجم قرار بدهيم، غيبت كنيم، حالا آن كسانى كه اين كارها را مي‌كنند، خيلى اوقات به غيبت هم اكتفاء نمي‌كنند. خب، ملاحظه مي‌كنيد ديگر.

 گاهى چيزهائى را مى‌آورند كه معلوم نيست حدِّ غيبت بر او صادق باشد. شايد مصداق تهمت است، مصداق افتراء است، مصداق قول به غير علم است، مصداق سبّ و شتم است. نمي‌شود اين را گفت كه اگر طرف قصد اصلاح دارد، پس بنابراين اين جايز است براى او، نه، موارد استثناء همان مواردى است كه [در كتب فقهي] ذكر شده است.

 بايد اين موارد صدق كند، احراز بشود. اين خيلي مهم است. واقعاً يكى از چيزهائى كه ما همه‌مان [بايد توجه كنيم]، به مردم هم بايد بگوئيم، ياد بدهيم كه توجه بكنند اين است كه: به صرف توهم اين كه حالا اين كار مصلحت دارد، دستشان را، يا قلمشان را، يا وبلاگشان را آزاد نكنند كه هر چه به دهنشان آمد، آن را بگويند؛ اينجور نيست، چون وسائل مدرن امروز همه مشمول همين حكم است. يعنى خواندن وبلاگ هم مثل خواندن كاغذ است، كتاب است، نامه است، مثل شنيدن حرف است. استماع غيبت شامل همه‌ اينها مي‌شود؛ يعنى ملاك استماع در اينها وجود دارد مسلّماً شنيدن به گوش خصوصيتى ندارد، خواندن در نامه هم عين همان است كه ما در بحث استماع اين را تأكيد كرديم و عرض كرديم.

 خب، دوربين هم همين جور است. فرض كنيد كه اگر چنانچه انسان يك خطايى را از كسى ديد، اين را رفت با دوربين ثبت كرد، بعد آمد يك جايى نشان داد؛ اين هم همان است ديگر، چه فرقى ميكند يعنى بايستى واقعاً به اينها توجه كرد. محيط را بايد محيط اخلاقى كرد. ما اگر بخواهيم جامعه را اصلاح بكنيم، اين اصلاح فقط به اين نيست كه انسان از افراد غيبت بكند. راه‌هاى ديگرى هم وجود دارد. حالا من غيبت را عرض ميكنم. فضلاً از تهمت و افتراء و اينها.

 بنده يك وقتى به يك مناسبتى در يك صحبت عمومى عرض كردم به مردم كه قرآن كريم مي‌فرمايد: «لولا اذ سمعتموه ظن المؤمنون و المؤمنات بأنفسهم خيراً»؛ يعني وقتى افك را شنيديد چرا به همديگر حسن‌ظن نداشتيد؟ يعنى از اول رد كنيد افك را. [اگر] آمدند به يك نفرى تهمت زدند، يك چيزى را گفتند - حالا يا با عنوان تهمت يا به عنوان غيبت - چرا قبول مي‌كنيد؟ ببينيد اين كلمه‌ لولاى تحذيريه در قرآن و در كلام عرب خيلى معناى وسيعى دارد، فقط معنايش «چرا» نيست، كه ما بگوئيم چرا اين كار را نكردى. چراى با تأكيد است. يعنى آه، واى، چرا؛ معناى «لولا» اين است؛ تحذيريه است.

شايد برخي بر اين باور باشند كه صرفا به دليل اينكه در فضاي مجازي انسانها به طور مستقيم با هم روبه رو نيستند لذا پايبندي به عرف موضوعيت ندارد. چنين افرادي كبك هايي را مي مانند كه سر در برف دارند و سعي ميكنند قبح عمل غير اخلاقي خود را نبينند! نگارنده بارها در خوابگاه، اماكن عمومي مثل رستوران و مواردي از اين قبيل ديده است كه با قطع ناگهاني برق و خاموشي متعاقب آن افراد سر و صداهاي ناهنجار، حرفهاي ركيك و حركاتي را انجام ميدهند كه به هيچ وجه در حالت عادي زير بار انجام آنها نمي روند. در فضاي مجازي نيز فرد با اطمينان از ناشناخته ماندن و ديده نشدن حرفها و رفتارهايي را انجام مي دهد كه شايد در برخورد روبه رو از آنها امتناع مي ورزد. در حاليكه فرد شخصيت خود را مجازي مي پندارد خود به خود انسانهايي كه با آنها طرف است را نيز انسانهاي مجازي پنداشته و عمل غير اخلاقي را مجاز مي شمرد. مسلم است شخصيت مجازي عزت نفسنداشته و لذا عمكرد اخلاقي از سوي وي بعيد است. مورد ديگري كه به رواج بي اخلاقي در شبكه هاي اجتماعي يا چت روم ها منجر مي گردد كثرت دوستان و مخاطباني است كه به راحتي و به ارزاني در اختيار فرد قرار مي گيرند. زماني كه انسانها به صورت منبع لايزال عرضه شوند (حال در هر شكل و به هر عنواني) بايستي منتظر بروز بي اخلاقي بود. در اين نگرش انسانها به ابزارهايي مي مانند كه جايگزين پذير بوده و بدون لحاظ احساسات آنها تنها به جمع آوري كساني پرداخته مي شود كه در "چرخه استفاده" به كار آيند، حال اين چرخه هر چه باشد، چرخه توليد، چرخه لذت، يا هر چرخه اي كه انسانها در آن مصرف مي شوند. البته اين نوع نگرش مخصوص شبكه هاي مجازي نيست و همانطور كه اشاره شد در هر جاي ديگري امكان بروز چنين خبطي وجود دارد اما از نظر صاحب اين قلم در شبكه هاي اجتماعي افراد بدون اينكه به زعم خود دچار رذيلت اخلاقي باشند چنين رفتاري را با ساير انسانها از خود بروز مي دهند.

گسترش فضاهاي مجازي و گسترش كاربران و مخاطبان، ضرورت تدوين اصول و چارچوبهاي ويژه را براي در امان ماندن اين فضا از بي اخلاقي هاي رسانه اي اجتناب ناپذير ساخته است. در گفتگو با حجة الاسلام محمد مهدي نمازي از فعالان حوزه رسانه و سردبير فصلنامه ره آورد نور - مركز تحقيقات كامپيوتري علوم اسلامي قم - كوشيده ايم ضرورتهاي لازم در اين حوزه را بررسي كنيم: 

 بي اخلاقي در فضاي مجازي معمولا از سوي چه كساني انجام مي شود؟ 

اينكه تصور كنيم عدم رعايت اخلاق در فضاي مجازي تنها از سوي افراد سودجو و غير اخلاقي صورت مي پذيرد شايد چندان صحيح نباشد، زيرا چنانچه گذشت، مفاهيم اخلاق در فضاي سايبر كمي غريب و در ديدگاههاي مختلف نيازمند تعاريف واحد و روشني است. مثلاً بحث كپي رايت و رعايت حقوق پديد آورندگان در فضاي سايبر از مباحث مناقشه برانگيزي است كه از ديدگاه برخي رعايت نكردن آن خلاف اخلاق تلقي مي شود و نوعي جرم و تضييع حق ديگران محسوب مي شود و از نگاه اسلام موجب ضمان مي گردد و از نگاه برخي حق التاليف در فضاي سايبر و حتي در حوزه نرم افزارهاي آفلاين مالكيت محسوب نشده و استنساخ و كپي برداري جايز شمرده شده است. 
همچنين هك كردن و نفوذ در سايتهاي ديگران ممكن است براي برخي كه حتي متخلق به اخلاق باشند، در حد يك تفنن و سرگرمي و يك شيطنت مباح قابل توجيه باشد. انتشار مطالب بيهوده و هرزنامه ها و دستكاري اطلاعات ديگران، سركشي به رايانه هاي اشخاص و سازمانها و حتي پراكنده كردن ويروسهاي غير مخرب ممكن است براي برخي در فضاي مجازي خلاف اخلاق تلقي نشود. در حالي كه از نظر اخلاق فناوري همه اين موارد مي تواند به خسارتهاي جبران ناپذيري ختم شود و موجب گرفتاريهاي بسياري براي افراد و سازمانها شود. سرعت انتشار و تكثير اخبار و اطلاعات و دسترسي جهاني به مطالب منتشر شده در فضاي مجازي و حجم بسيار تخريب داده ها و اطلاعات در جامعه مجازي در صورت انتشار ويروسها، دستكاري اطلاعات و كپي برداري از آثار گاهي قابل اندازه گيري و محاسبه نيست. اما انجام بي اخلاقي توسط افراد بي اخلاق در فضاي مجازي واضح است كه همان آسيبهاي جامعه واقعي را در پي خواهد داشت كه قرآن كريم مي فرمايد: به سبب آنچه دستهاي مردم فراهم آورده، فساد در خشكي و دريا نمودار شده است، تا ] سزاي [ ِ بعضي از آنچه را كه كرده اند به آنان بچشاند، باشد كه بازگردند. (41 الروم)انتشار تصاوير و مطالب خلاف اخلاق و مستهجن، نشر اكاذيب و مطالب خلاف واقع به قصد تشويش اذهان، آموزش تخريب، آدم كشي و خيانت، انتشار ويروسهاي مخرب، نفوذ در حسابهاي مالي ديگران و دزدي اموال و غارت بانكها و غيره همه و همه مواردي است كه قطعاً نمي تواند از يك انسان با اخلاق سرزند. 

 آيا مي توان ادعا كرد هويت مجازي در فضاي سايبر عامل گسترش بي اخلاقي است ؟ 

البته در نگاه اسلامي كه اخلاق در سه ضلع انسان، خدا و جامعه تعريف مي شود و فرد با اخلاق در هر حال خدا را ناظر و حاضر بر اعمال و رفتار خود مي بيند؛ به اين دليل است كه تقوا و پرهيزكاري در اسلام مايه قبولي اعمال انسان است و قرآن كريم مي فرمايد «خدا فقط از تقواپيشگان مي پذيرد. » (27 المائده)در اين صورت اين ادعا كه ناشناس بودن مي تواند فرد را در فضاي مجازي از قيد و بند اخلاق رها ساخته و دست به هر كاري بزند، حداقل در مورد مسلمان واقعي منتفي است، اما كساني كه ايمان ضعيفي دارند و رفتارشان در خلوت و جلوت متفاوت است، ممكن است در اين محيط از قابهاي اخلاق خارج شده و دست كم دست به تجربياتي بزنند. به هر حال رعايت اخلاق فناوري در چارچوبي ارزش محسوب مي شود كه مصاديق و موارد آن براي شخص با اخلاق كاملاً تبيين شده و از نظر وي آن عملكرد داراي بار ضد ارزشي بوده و ارتكاب به آن معصيت و باعث تاريك شدن روح و ضمير آدمي شود. اما اگر اخلاق تنها التزام به هنجارهاي يك جامعه است و تنها با رويكرد اجتماعي به آن نگاه كنيم و آن را فرآيندي اجتماعي و غيرنفساني بدانيم، در اين صورت ممكن است وقتي ناشناس باشيم و با هويتي غير واقعي در جامعه مجازي ظاهر شده باشيم و يا در اجتماعي مجازي وارد شده باشيم كه رعايت هنجارهاي آن براي ما چندان مهم نباشد، در اين صورت دست به اعمال و رفتارهايي بزنيم كه كاملاً با شخصيت شناخته شده ما متفاوت باشد در اين حال ما يك انسان ديگري خواهيم بود كه رفتارش كاملاً شبيه يك جاني، متقلب و دزد است. 

 آيا اخلاق را مي توان در فضاي سايبر شبيه سازي كرد ؟ 

در ابتدا آنچه به نظر مي رسد اينكه اخلاق از جمله ملكات و صفات نفساني است كه ظهور و بروز آن در عملكرد و افعال بيروني آدم قابل درك و بر محيط تأثير گذار است، از اين رو تصور شبيه سازي اخلاق در فضاي مجازي مانند تصور شبيه سازي حسادت و خشم يا شوق و شعف است كه تا نمود و عينيتي نداشته باشد، نمي توان آن را نشان داد يا به ديگران منتقل كرد، اما اگر گفته شود توصيه به رعايت اخلاق و توجه به آموزه هاي اخلاقي را در فضاي سايبر شبيه سازي كنيم، شايد بتوان ايده هايي مطرح نمود مثل آنچه اكنون در قالب تعهد نامه براي ورود به برخي از سايتها مشاهده مي كنيم ويا تذكراتي كه براي برداشت برخي اطلاعات به كاربران داده مي شود، اما با كمي تامل با توجه به انعطاف در فضاي مجازي به نظر مي رسد هر كاري امكان پذير باشد، همچنان كه پيوسته انسان براي نشان دادن معقول به محسوس متوسل مي شده است، امروزه نيز امكان شبيه سازي سجاياي اخلاقي كه كاربر به اختيار خود آن را برگزيند و بر اساس تعهد اجتماعي و اعتقادات شخصي خود با امضاي پروتكلي اخلاقي در جامعه مجازي افسانه وار روئين تن شده و مصون از آلوده شدن و آلوده كردن در دنياي مجازي وارد شود و سيستم به مدد فناوري بر رفتار وي نظارت كند، دور از انتظار نيست. 

 چرا با وجود دسترسي به فناوري فضاي مجازي هنوز نتوانسته ايم امنيت را در اين فضا تامين كنيم ؟ 

همچنان كه فضاي مجازي در تركيبي پيچيده از فناوري در حوزه سخت افزار و نرم افزار خلق شده و ميليونها انسان عمدتا نخبه و از اقشار تحصيل كرده و فرهيخته و از فرهنگها و ملتهاي متفاوت در تشكيل چنين فضايي در طي بيش از دو دهه دست به دست هم داده اند و چنين فرايند پيچيده اي را به وجود آورده اند و پيوسته اين جامعه افسانه و رؤيايي روزآمد شده و حلقه هاي جديدي از روابط اجتماعي را ايجاد كرده و مي كند كه تا روز قبل از آن براي انسان تخيلي بيش نبود، طبيعي است كه برقراري امنيت و ايجاد قوانين و مقررات براي رعايت موازين اخلاقي و انساني در آن به سادگي و تنها به مدد فناوري ممكن نخواهد بود. 
بلكه تأمين امنيت چنين فضايي نيازمند آگاهي هاي كاربران و احساس نياز شهروندان جوامع مجازي به امنيت و آسايش و رويكردي اخلاق مدارانه به ارتباطات در جامعه مجازي است كه تا بشر امروز به اين مرحله از بلوغ فكري و نياز روحي و فطري دست پيدا نكند، تصور امنيتي همه جانبه در اين فضا تخيل نوعي مدينه فاضله و نگاهي آرمانگرايانه است. 

 اگر دولتها بخواهند تكليف خود را با اين فضا مشخص كنند راه آن چيست ؟

 
دولتها در زمينه هاي متعدد با فضاي مجازي در ارتباط و مواجهه قرار مي گيرند، از جمله آزادي هاي مدني و اجتماعي، عمليات اداري و خدماتي، بانكداري و تجارت، آموزش و پرورش، بهداشت و خدمات درماني و امنيت و پيشگيري و پيگيري جرائم و غيره كه راه تعامل با اين محيط تنها با حضور، نظارت و كنترل اين فضا به صورتي هدفمند و ارتقابخش ممكن به نظر مي رسد. امروزه دولتهاي استقلال طلب در چنين فضايي با جنگ نرم و تهاجمات مجازي روبه رو هستند كه حضور نداشتن به موقع، سريع و حساب شده ضربه هاي جبران ناپذيري را متحمل مي شوند. مسلما بي توجهي يا كم توجهي به جامعه مجازي از سوي دولتها مي تواند مسير اراده ملتي را عوض كرده و در تعارضات فرهنگي و تقابلات عقيدتي با صدمات جدي روبه رو شوند. 

در حال حاضر كه تكنولوژي در جهان رشد فزاينده و پرشتابي دارد، به جرات مي‌توان گفت وبلاگ‌ها در انتقال مفاهيم حرف اول را مي‌زنند.

 فضاي مجازي و در راس آن وبلاگ‌ها در آينده‌ي نه چندان دور موثرترين مسير براي تبليغ معنويات و ارزشها محسوب خواهند شد.

نسل جوان نياز مبرمي به تبيين معنويات و ارزشها در قالب‌هاي نو دارد.

پي نوشت:

بخشي از سخنان رامين حكم آبادي